تعریف تجارت
به طور کلی، تجارت یا دادوستد را می‌توان به صورت ذیل تعریف کرد؛ به انتقال مالکیت یک کالا یا خدمت از شخص یا نهاد به شخص یا نهادی دیگر به ازای دریفت چیزی از خریدار تجارت یا دادو ستد گفته می‌شود و هرگونه عملیات قابل سنجش از لحاظ مالی را که اشخاص و نهادها در قبال کالا یا خدمت خاصی انجام دهند و در آن رضایت طرفین وجود داشته باشد، نیز تجارت اطلاق می‌شود.
تجارت را به طور عمده می‌توان به دو حوزه تجارت داخلی و تجارت خارجی تقسیم‌بندی کرد که تجارت در داخل مرزهای یک کشور را تجارت داخلی و تجارت با اشخاص و نهادهای برون از مرزهای یک کشور و بین‌المللی را تجارت خارجی می‌نامند.
حقوق تجارت
به مجموعه‌ای از قواعد و قوانینی گفته می‌شود که بر روابط و اعمال تجارتی و بازرگانی حومت می‌کند. حقوقی تجارت به وضع قواعدی ویژه برای تجار و اعمال تجاری پرداخته است. در حقوقی مدنی بر خلاف حقوق تجارت که بر وابط تجار و شرکتهای تجارتی به طور خاص می‌پردازد، حقوق مدنی، روابط همه افراد به طور عام را شامل می‌شود.
تجارت و معاملات تجاری با افراد در جوامع مختلف وجود داشته است. با گسترش شهرنشینی و حکومتداری نیاز به دادوستد به یکی از ملزومات مهم زندگی بشر مبدل شده و حتی جنبه بین‌المللی نیز به خود گرفته است. به همین جهت برای حفظ نظم و سازماندهی بهتر در تجارت و دادوستدهای تجار و بازرگانان و اهل کسبه قوانینی وضع شده است و حقوق تجارت به یک شاخص مهم برای این مبادلات تبدیل شده است.
امروزه علاوه بر تجار و بازرگانان که اشخاص عادی را نیز درگیر خود کرده‌است و همچنین گشترش استفاده از فضای مجازی و تجارت و معاملات مالی در این فضا، تجارت در فضای مجازی و الکترونیکی نیز دارای قواعد حقوقی خاص خود شده است. حقوق تجارت را امروزه می‌توان به دو زیر مجموعه ۱- تجارت در فضای واقعی ۲- تجارت در فضای مجازی و الکترونیکی تقسیم کرد. با این حال تجارت در فضای واقعی را می‌توان اصل قرار داد و قوانین و مقررات آن را نیز می‌توان بر تجارت الکترونیک نیز بست و تعمیم داد. بنا براین در این مقاله بیشتر به قوانین جاری در قانون تجارت که بر تجارت واقعی تمرکز دارد، بیشتر اشاره شده است.
قانون تجارت
قانون تجارت در ایران در سیزدهم اردیبهشت ماه سال ۱۳۱۱ و در ۶۰۰ ماده توسط مجلس شورای ملی وقت به تصویب رسیده است. در قانون تجارت اصول مرتبط با معاملات تجاری، اسناد تجاری، دفاتر تجاری، سفته، چک، دلالی، حق‌العمل تجارتی، قراردادهای مربوط به حمل و نقل، قائم مقام تجارتی، ضمانت، نمایندگان تجارتی، ورشکستگی و شخصیت حقوقی بیان شده‌اند. گقتنی است برای تدوین قانون تجارت در ایران به قانون تجارت کشورهای بلژیگ و فرانسه رجوع شده است.
قانون تجارت الکترونیک
قانون تجارت الکرونیک نیز مجموعه‌ای از اصول و قوانینی است که برای تسهیل مبادله و ایمن‌سازی اطلاعات در رسانه‌های الکترونیکی تدوین شده‌اند. ماده ۱ قانون تجارت الکترونیک در هفدهم بهمن سال ۱۳۸۲ توسط مجلس شورای اسلامی تصویب رسید.
اسناد تجاری در حقوق تجارت
اسناد تجارتی به طور کلی در دسته‌بندی اسناد عادی قرار می‌گیرند. با این حال در مقام مقایسه با دیگر اسناد عادی، اسناد تجاری از یک سری از ویژگی‌ها برخوردار هستند که آنها را از اسناد عادی دیگر متمایز می‌سازد.
ویژگی‌ها و وجوه تمایز اسناد تجاری نسبت به اسناد عادی که آنها را از اسناد عادی متمایز ساخته را می‌توان به صورت ذیل برشمرد.
ویژگی اول: قابلیت نقل و انتقال در اسناد تجاری وجود دارد
ویژگی دوم: جنبه‌ی شکلی اسناد تجاری
ویژگی سوم: تبعیت از قوانین خاص مرور زمان
ویژگی چهارم: دارای حمایت قانونی و برخوردار از حمایت در قانون
دفاتر تجارتی
دفاتر تجارتی، دفاتری که تجار و بازرگانان چه اشخاص حقوقی و چه اشخاص حقیقی در قانون ملزم به ثبت و نگهداری اطلاعات تجارتی و مالی خود در آنها هستند را دفاتر تجارتی می‌نامند.
انواع دفاتر تجارتی در قانون تجارت
در زیر انواع دفاتر تجارتی را بررسی خواهیم کرد.
دفتر روزانه
دفتری که تجار در آن باید هر روز مطالبات و دیون و معاملات تجاری و معاملات مربوط به اوراق بهادار از جمله خرید و فروش و ظهرنویسی و به طور کلی هر چه واردات و صادرات تجارتی دارند را به هر عنوان و اسمی که باشند و مخارج دیگر و سایر هزینه‌ها و درآمدهای خود را در آن ثبت می‌کنند، دفتر روزانه گویند.
دفتر کل
خلاصه و نمایی کلی به تفکیک از دفتر روزانه را دفتر کل گویند. در دفتر کل باید کلیه معاملات تاجر اعم از خرید و فروش، مطالبات و دیون با نظم و عناوین مشخص و به ترتیب تارخ وقوع در دفتر کل ثبت شوند.
دفتر دارائی
همانطور که از نامش پیداست هر ساله تاجر در پایان سال مالی، صورت جامعی از کلیه دارایی‌های منقول و غیر منقول و دیون و مطالبات سال گذشته را به ریز در آن دفتر درج کنند. با این حال در سالهای اخیر به دلیل آنکه عملا در بنگاه‌های تجارتی عملیات سالانه تاجر یا شرکت تجارتی به صورت ترازنامه تنظیم می‌شود، از اهمیت دفتر دارائی نسبت به گذشته کاسته شده است.
دفتر کپیه
بنا بر ماده ۱۰ قانون تجارت در این دفتر باید کلیه مراسلات و مخابرات و صورتحسابهای صادره از جانب تاجر یا شرکت تجارتی به ترتیب تاریخ در دفتر کپیه درج و ثبت شود. همچنین بنابر تیصره ذیل ماده فوق‌الاشعار کلیه مراسلات و مخابرات و صورتحسابهای وارده نیز باید به ترتیب تاریخ ورود
شرکت های تجارتی
تجارت فقط مختص به افراد و اشخاص حقیقی نبوده بلکه امروزه اکثر دادوستدها توسط شرکتهای تجارتی انجام می‌شود. شرکتهای تجارتی، شرکت‌هایی هستند که در قالب شرکتهای تجارتی و تحت قانون تجارت مشمول به انجام اعمال تجارتی هستند.
در حقوق تجارت هفت نوع شرکت تجارتی پیش‌بینی شده است که شرکت‌ها در این قالب‌ها می‌توانند فعالیت کنند. از مهمترین آنها می‌توان به شرکت شهامی عام، شرکت سهامی خاص، شرکت تضامنی، شرکت تعاونی، شرکت با مسئولیت محدود اشاره داشت. شرکتهای تجارتی باید نام خود را در اداره ثبت شرکت‌ها ثبت کنند. این شرکت‌ها نیز مانند یک تاجر شخص حقیقی ملزم له ارائه اظهارنامه در پایان سال مالی هستند. لازم به ذکر است در شرکتهای تجارتی سال مالی می‌تواند منطبق با سال شمسی نباشد و توسط سهامداران در مورد آن تعیین تکلیف شود.
